Time to Converge Equity: Observation from COVID-19 Pandemic

Abstract

ปรากฏการณ์ที่โรคโควิด 19 สามารถเป็นได้กันทุกคนทั่วโลกเพราะไม่มีใครมีภูมิคุ้มกันมาก่อน ใครสัมผัสก่อน คนนั้นเป็นก่อน จนกระทั่งเป็นกันเกือบทุกคน โรคจึงสงบได้ มิติทางเวลา เช่น ใครติดโรคก่อนหรือเป็นทีหลัง ก็อาจทำให้ผลลัพธ์การรักษาแตกต่างกันได้ ถ้าช่วงเวลาใดเป็นพร้อมกันมากๆ ก็จะทำให้เสียชีวิตมากขึ้นเพราะระบบบริการสุขภาพไม่พร้อมรองรับ เมื่อค้นพบวัคซีนที่ป้องกันโรคได้ มิติทางเวลาก็เข้ามามีความสำคัญคือ ใครจะได้ฉีดก่อนหรือหลัง ประเทศใดจะได้ฉีดวัคซีนครบก่อน-หลัง เนื่องจากผลกระทบของระบาดของโรคนี้มีมากกว่าด้านสุขภาพ แต่ลุกลามไปจนถึงผลกระทบทางสังคม เศรษฐกิจและการศึกษา ปัจจัยแวดล้อมที่แตกต่างกันของแต่ละบุคคลหรือแต่ละประเทศ ทำให้เป็นที่สังเกตได้ว่า สถานการณ์ความเหลื่อมล้ำที่ไม่เป็นธรรมที่เป็นมาก่อนโรคระบาด อาจเปลี่ยนไปสู่สถานการณ์ที่มีความเป็นธรรมมากขึ้น หรือตรงข้ามคือ อาจเปลี่ยนเป็นยิ่งไม่เป็นธรรมมากขึ้น บทบรรณาธิการนี้คาดว่า ประเทศหรือชุมชนที่มีรากฐานการวิจัยและนโยบายที่ดีจะเป็นปัจจัยทำให้เกิดสังคมที่เป็นธรรมมากขึ้น ภายในมิติทางเวลาที่สังคมยอมรับได้

ดังที่บทบรรณาธิการวารสารนี้เมื่อเดือนมิถุนายน 2563 กล่าวถึงการระบาดไข้หวัดสเปนทั่วโลกเมื่อร้อยปีก่อนว่า “สถานการณ์ในประเทศไทยมีการระบาดใหญ่ใช้เวลาเพียง 6 เดือน เริ่มจากภาคใต้ในเดือนตุลาคม พ.ศ. 2461 ตรงกับช่วงระลอก 2 ของทั่วโลก (น่าจะมากับทหารไทยที่รบชนะสงครามโลกแล้วระบาดเรื่อยขึ้นมาสู่กรุงเทพฯ และแพร่ไปทั่วประเทศ) กระทรวงมหาดไทยประกาศในเดือนกรกฎาคมว่าสิ้นสุดการระบาดตั้งแต่เดือนมีนาคม พ.ศ. 2462 นับรวมได้ว่ามีผู้ติดเชื้อ 2.3 ล้านคน⁽¹⁾คิดเป็นอัตราติดเชื้อร้อยละ 27.3 ของประชากร 8.4 ล้านคน มียอดผู้เสียชีวิต 8 หมื่นคน คิดเป็นอัตราตายต่อประชากรร้อยละ 0.95 หรืออัตราป่วยตายร้อยละ 3.5 ใกล้เคียงกับสถิติโลกทั้งอัตราติดเชื้อและอัตราตาย” สถิติล่าสุดการระบาดในไทยถึงระลอกที่ 4 จากกรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข มีการติดเชื้อ 1.5 ล้านคน เสียชีวิต 1.5 หมื่นคน⁽²⁾ มิติเวลา คือ ความรู้วิทยาภูมิคุ้มกันที่เรียนรู้จากการระบาดของไข้ทรพิษวัวเมื่อปลายคริสต์ศตวรรษที่ 18 กว่าจะคิดค้นจนเกิดวัคซีนไข้หวัดได้ก็เข้าสู่หลังยุคตั้งองค์การอนามัยโลกแล้ว เราจึงไม่มีวัคซีนไข้หวัดสเปน สถานการณ์วันนี้บอกว่า โรคโควิดจะกลายเป็นโรคประจำถิ่น ถ้าฉีดวัคซีนป้องกันโรคโควิดไม่ทันช่วงนี้ก็จะมีการระบาดรอบที่ 5-6 จำนวนผู้ติดเชื้อในไทยก็จะมากกว่า 2.3 ล้านคนของเมื่อร้อยปีที่แล้ว

วันมหิดล 2564 ที่ประเทศไทยสร้างปรากฏการณ์ฉีดวัคซีนเต็มพิกัดมากกว่า 1.4 ล้านคนต่อวัน⁽³⁾ ส่วนสถานการณ์ทั่วโลกฉีดวัคซีนไป 6 พันล้านโด๊ส⁽⁴⁾ (ร้อยละ 5 หรือ 3 ร้อยล้านโด๊สมาจากโครงการ COVAX⁽⁵⁾ ความร่วมมือพหุภาคีไม่แสวงกำไรเพื่อเข้าถึงวัคซีนที่ไทยไม่เข้าร่วมแต่แรกตั้งเมื่อเมษายน 2563) เฉลี่ยประชากรโลกฉีดวัคซีนครบร้อยละ 32 แต่ประชากรประเทศยากจนได้ฉีดวัคซีนเพียงร้อยละ 2 เท่านั้น ระดับภูมิภาค คนไทยฉีดวัคซีนครบร้อยละ 22 กัมพูชาฉีดครบร้อยละ 61⁽⁴⁾ มิติทางเวลาที่เกี่ยวข้องกับความเป็นธรรมของสถานการณ์โควิดสังเกตได้มากมาย แต่ละเวลาได้ค้นพบความรู้ที่เพิ่มเติมจากเดิมรวมทั้งขัดแย้งกับความรู้เดิม เช่น ธรรมชาติของไวรัสสามารถกลายพันธุ์ได้เร็วจนเป็นสายพันธุ์เดลต้าทำให้การระบาดระลอกที่ 4 รุนแรง การแจกชุดตรวจแอนติเจนรู้ผลเร็วให้แก่ประชาชนตรวจคัดกรองเบื้องต้นด้วยตนเอง แนวปฏิบัติสำหรับผู้ติดเชื้ออาการน้อยให้กักตัวที่บ้าน ฉีดวัคซีนไขว้หรือฉีดในชั้นผิวหนังก็ได้ภูมิคุ้มกันสูงและฉีดให้คนได้มากขึ้น ภูเก็ตแซนด์บอกซ์เพื่อเปิดประเทศ ตลาดวัคซีนจะไม่วายมีแต่จะต้องฉีดทุกๆ ปีเพราะกลายเป็นโรคประจำถิ่น คนฉีดวัคซีนเข็มสามที่มีจำนวนมากขึ้นจะทำให้คนที่กำลังรอเข็มแรกได้ช้าลง เอกสารยืนยันการฉีดวัคซีนแล้วจะก่อให้เกิดความเหลื่อมล้ำในสังคมมากขึ้น ฯลฯ การมองใคร่ครวญตามกรอบเวลาจากศาสตร์หลายด้านจึงเป็นสิ่งที่ควรเรียนรู้สู่ข้อสรุป

กระแสชาตินิยมวัคซีน (vaccine nationalism) เกิดปรากฏการณ์การเรียนรู้จากกลุ่มประเทศแอฟริกาที่ไม่เชื่อว่าการช่วยเหลือแบบมนุษยธรรมของ COVAX จะได้ผล กลุ่มประเทศสหภาพแอฟริกัน (African Union: AU) จึงร่วมมือกันทั้งด้านวิจัยวิทยาศาสตร์ จัดตั้ง Consortium for COVID-19 Vaccine Clinical Trials (CONCVACT) และสถาบันจีโนมิกส์เชื้อโรค (Pathogen Genomics In­stitute: PGI) เพื่อวิจัยและพัฒนาด้านวัคซีนในภูมิภาคให้ตรงกับเชื้อหรือสายพันธุ์ที่ระบาด ขณะเดียวกันก็มีความร่วมมือกันทางด้านเศรษฐกิจ ก่อตั้งทีมเฉพาะกิจแอฟริกาครอบครองวัคซีน (African Vaccine Acquisition Task Team: AVATT) ด้วยการระดมทุนผ่านธนาคารเพื่อการส่งออกและนำเข้าแห่งแอฟริกา (African Export-Import Bank: Afreximbank) ให้ได้เงิน 2 พันล้านดอลลาร์ มาจ่ายค่าจองวัคซีนล่วงหน้ากับบริษัทผลิตวัคซีน⁽⁶⁾ ซึ่งกฎระเบียบทางราชการของแต่ละประเทศมักไม่ได้ให้อำนาจไว้

ศักยภาพการผลิตวัคซีนด้วยเทคโนโลยีใหม่และทันต่อการกลายพันธุ์ของเชื้อโรคจึงเป็นปัจจัยระยะยาวของประเทศกำลังพัฒนารวมทั้งประเทศไทย พื้นฐานความเจริญก้าวหน้าด้านพันธุวิศวกรรม จีโนมิกส์ รวมทั้งการแพทย์แม่นยำในประเทศไทย จึงยังต้องอาศัยเวลาในการพัฒนา แต่ถ้าความเร็วของการพัฒนาในประเทศกำลังพัฒนาช้ากว่าความเร็วในการพัฒนาของประเทศพัฒนาแล้ว ความเหลื่อมล้ำก็ยิ่งกว้างขึ้น ข้อมูลจากรายงานของ UNESCO ปีนี้ยิ่งน่าเป็นห่วง เพราะการลงทุนด้านวิจัยในประเทศพัฒนาแล้วมีมากกว่าร้อยละ 2 ของผลิตภัณฑ์มวลรวมประเทศ แต่ประเทศกำลังพัฒนาลงทุนด้านวิจัยน้อยกว่าร้อยละ 1 ตรงกันข้ามประเทศจีนลงทุนมากกว่าร้อยละ 2 มาเป็น เวลามากกว่า 5 ปี และผลลัพธ์ของการลงทุน เช่น จำนวนผลงานทรัพย์สินทางปัญญาของจีนแซงหน้าสหรัฐอเมริกาแล้ว⁽⁷⁾ประเทศไทยก็ใช้วัคซีนสัญชาติจีนมากกว่าหนึ่งชนิด ความเหลื่อมล้ำระหว่างประเทศจึงลดลงได้ด้วยการสร้างความรู้จากการวิจัย

ความเหลื่อมล้ำภายในประเทศต้องใช้กลไกในประเทศเพื่อจัดการแก้ไข เป็นที่ยอมรับว่าการจะให้ทุกคนในประเทศได้รับวัคซีนต้องใช้เวลาหลายเดือน ใครเป็นผู้สมควรได้รับก่อน-หลังเป็นไปตามความเสี่ยงและตามคิวไม่ใช่อภิสิทธิ์ของนักการเมือง กลไกของสังคมเป็นปัจจัยช่วยลดความเหลื่อมล้ำได้ เช่น กลไกชุมชนที่เชื่อมโยงเข้มแข็งช่วยสร้างระบบการกักตัวในชุมชนอย่างได้ผล ภาคเอกชนเข้าถึงวัคซีนทางเลือกโดยบริจาควัคซีน ร้อยละ 10 ให้ประชากรกลุ่มเปราะบางเข้าถึงด้วย โดยปรากฏการณ์บางอย่างอาจเป็นแบบผกผัน เช่น ภาคเอกชนถูกกีดกันจากตลาดการนำเข้าวัคซีน กรณีแพทย์ชนบทบุกกรุงเทพมหานครเพื่อช่วยค้นหาผู้ป่วยในชุมชน ฯลฯ

การพัฒนาศักยภาพของประเทศให้เป็นประเทศพัฒนาแล้วที่มีความเป็นธรรมควรเป็นเป้าหมายที่เห็นพ้องกัน การพัฒนาศักยภาพคนของประเทศด้านการวิจัยควรเป็นยุทธศาสตร์เพื่อสร้างความเป็นธรรมในมิติเวลาที่ต้องใช้เวลา