ปัจจัยสิ่งแวดล้อมด้านอาหารของโรงเรียนต่อพฤติกรรมการบริโภคอาหารและภาวะโภชนาการของเด็กวัยเรียนในโรงเรียนประถมศึกษา
คำสำคัญ:
สิ่งแวดล้อมด้านอาหารของโรงเรียน, พฤติกรรมบริโภคอาหาร, ภาวะโภชนาการบทคัดย่อ
บทคัดย่อ
ความชุกของภาวะทุพโภชนาการในเด็กวัยเรียนมีแนวโน้มเพิ่มขึ้นต่อเนื่อง โดยเฉพาะภาวะเริ่มอ้วนและอ้วน ส่งผลกระทบต่อพัฒนาการและเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดโรคไม่ติดต่อเรื้อรัง การปรับเปลี่ยนสภาพสิ่งแวดล้อมด้านอาหารของโรงเรียนจึงเป็นกลยุทธ์สำคัญในการส่งเสริมพฤติกรรมการบริโภคที่เหมาะสม และแก้ไขปัญหาภาวะโภชนาการ
การศึกษานี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างปัจจัยสิ่งแวดล้อมด้านอาหารของโรงเรียนต่อพฤติกรรมการบริโภคอาหารและภาวะโภชนาการของเด็กวัยเรียนในโรงเรียนประถมศึกษา โดยใช้วิธีการวิจัยเชิงพรรณนาแบบภาคตัดขวาง เก็บรวบรวมข้อมูลด้วยแบบสอบถาม แบบสัมภาษณ์ และแบบสำรวจในนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 5 - 6 จำนวน 958 คน และครูผู้รับผิดชอบโครงการอาหารกลางวัน จำนวน 30 คน ในโรงเรียนประถมสังกัดสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน (สพฐ.) จำนวน 30 โรงเรียน ในช่วงเดือนมิถุนายนถึงสิงหาคม 2566 วิเคราะห์ข้อมูลด้วยสถิติพรรณนาและการถดถอยโลจิสติก
ผลการศึกษาพบว่า ปัจจัยสิ่งแวดล้อมด้านอาหารของโรงเรียนทางนโยบาย ได้แก่ การมีนโยบายด้านอาหารครบถ้วนตามประกาศ สพฐ. ว่าด้วยการจำหน่ายอาหารและเครื่องดื่มที่ส่งเสริมสุขภาพของสถานศึกษา มีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมบริโภคอาหารแปรรูปประเภทเนื้อสัตว์และน้ำอัดลม (OR 0.457, 95% CI 0.224-0.935, OR 0.514, 95% CI 0.250-1.057 ตามลำดับ) การมีมาตรการควบคุมการจัดบริการหรือจำหน่ายอาหารที่ไม่ดีต่อสุขภาพในโรงเรียนมีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมการบริโภคผัก (OR 6.500, 95% CI 1.542-27.398) และการมีมาตรการควบคุมการจำหน่ายอาหารที่ไม่ดีต่อสุขภาพรอบรั้วโรงเรียนมีความสัมพันธ์กับภาวะสมส่วนและภาวะเริ่มอ้วน (OR 0.590, 95% CI 0.386-0.902, OR 2.348, 95% CI 1.169-4.717ตามลำดับ) ปัจจัยทางเศรษฐกิจ การมีงบประมาณอาหารกลางวันเพียงพอมีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมบริโภคอาหารแปรรูปประเภทเนื้อสัตว์ (OR 2.951, 95% CI 1.091-7.982) และภาวะโภชนาการต่ำกว่าเกณฑ์ (OR 13.708, 95% CI 2.083-90.202) ด้านปัจจัยทางกายภาพ ได้แก่ การจำกัดพื้นที่จำหน่ายอาหารและเครื่องดื่มเฉพาะภายในโรงอาหาร มีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมการบริโภคขนมที่มีรสหวาน (OR 0.352, 95% CI 0.145-0.856) ขณะที่การไม่มีการจำหน่ายอาหารว่างและเครื่องดื่มรอบรั้วโรงเรียนมีความสัมพันธ์กับภาวะอ้วน (OR 0.069, 95% CI 0.008-0.600) และการจัดอาหารกลางวันที่มีคุณภาพมีความสัมพันธ์กับภาวะโภชนาการต่ำกว่าเกณฑ์ (OR 0.066, 95% CI 0.007-0.602) ส่วนปัจจัยทางสังคมและวัฒนธรรม ได้แก่ การมีกิจกรรมส่งเสริมความรู้ และทักษะด้านโภชนาการมีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมการบริโภคน้ำอัดลม (OR 0.546, 95% CI 0.302-0.985) และการมีผู้กำหนดอาหารกลางวันผ่านการอบรมมีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมการบริโภคอาหารไขมันสูง (OR 16.437, 95% CI 1.226-220.302) และภาวะอ้วน (OR 0.002, 95% CI 0.000-0.745)
โดยสรุป ผลการศึกษาชี้ให้เห็นว่า การจัดสิ่งแวดล้อมด้านอาหารของโรงเรียนที่เหมาะสมช่วยส่งเสริมพฤติกรรมการบริโภคอาหารและภาวะโภชนาการที่ดีของเด็กวัยเรียน ดังนั้น หน่วยงานที่เกี่ยวข้องควรยกระดับ และบังคับใช้มาตรการควบคุมอาหารและเครื่องดื่มในโรงเรียนอย่างจริงจัง ควบคู่กับการสนับสนุนงบประมาณที่เพียงพอ การพัฒนาศักยภาพบุคลากร และส่งเสริมการเรียนรู้ด้านโภชนาการแก่นักเรียนอย่างต่อเนื่อง
เอกสารอ้างอิง
กมลพัฒน์ มากแจ้ง, อรทัย วลีวงศ์, ศิริวรรณ พิทยรังสฤษฏ์, พเยาว์ ผ่อนสุข, ณัฎฐณิชา แปงการิยา, & สรศักดิ์ เจริญสิทธิ์. (2565). การทบทวนข้อแนะนําเชิงนโยบายด้านอาหารและโภชนาการในโรงเรียนจากองค์การระหว่างประเทศและการดําเนินงานของประเทศไทย. วารสารวิจัยระบบสาธารณสุข, 16(2 เมษายน-มิถุนายน 2565), 215–248.
ณัฎฐณิชา แปงการิยา, กัณณพนต์ ภักดีเศรษฐกุล, พเยาว์ ผ่อนสุข, อรทัย วลีวงศ์, & ศิริวรรณ พิทยรังสฤษฏ์. (2563). รายงานฉบับสมบูรณ์ ถอดบทเรียนความสําเร็จเพื่อขยายผล กรณีศึกษา : โรงเรียนประถมศึกษาและขยายโอกาสที่มี พัฒนาการในการจัดการอาหารและโภชนาการที่ดีเพื่อเสนอแนวทางในการขยายผล. สํานักวิจัยนโยบายสร้างเสริมสุขภาพ มูลนิธิเพื่อการพัฒนานโยบายสุขภาพระหว่างประเทศ.
นันทวัฒน์ พฤกษ์สรนันทน์. (2568). โครงการอาหารกลางวันกับปัญหาภาวะทุพโภชนาการของนักเรียนในประเทศไทย. Procedia of Multidisciplinary Research, 3(5).
แผนงานวิจัยนโยบายอาหารและโภชนาการเพื่อการสร้างเสริมสุขภาพ มูลนิธิเพื่อการพัฒนานโยบายสุขภาพระหว่างประเทศ. (2563). รายงานฉบับสมบูรณ์โครงการการสํารวจสภาพแวดล้อมทางด้านอาหารและการจัดการอาหารในโรงเรียน และรอบรั้วโรงเรียน ภาวะโภชนาการของเด็กวัยเรียนและปัจจัยที่เกี่ยวข้อง.
วิชัย เอกพลากร. (2566). รายงานการสำรวจสุขภาพประชาชนไทย โดยการตรวจร่างกายคร้ังที่ 6 พ.ศ. 2562-2563 สุขภาพเด็ก. คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี มหาวิทยาลัยมหิดล.
สำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน. (2564). ประกาศสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐานว่าด้วยการจำหน่ายอาหารและเครื่องดื่มที่ส่งเสริมสุขภาพของสถานศึกษา พ.ศ. 2564.
สำนักงานสถิติแห่งชาติ กระทรวงดิจิทัลเพื่อเศรษฐกิจและสังคม. (2564). การสำรวจพฤติกรรมด้านสุขภาพของประชากร พ.ศ. 2564. สำนักงานสถิติแห่งชาติ.
สำนักโภชนาการ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. (2558). คู่มือการดำเนินงานส่งเสริมสุขภาพด้านโภชนาการในเด็กวัยเรียน สำหรับบุคลากรสาธารณสุข. สำนักโภชนาการ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข.
สำนักโภชนาการ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. (2564). คู่มือการใช้เกณฑ์อ้างอิงการเจริญเติบโตของเด็กอายุ 6-19 ปี. สํานักโภชนาการ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข.
Anttila, J., Rytkönen, T., Kankaanpää, R., Tolvanen, M., & Lahti, S. (2015). Effect of national recommendation on sweet selling as an intervention for a healthier school environment. Scand J Public Health, 43(1), 27–34. https://doi.org/10.1177/1403494814558150
Azeredo, C. M., de Rezende, L. F., Canella, D. S., Claro, R. M., Peres, M. F., Luiz Odo, C., França-Junior, I., Kinra, S., Hawkesworth, S., & Levy, R. B. (2016). Food environments in schools and in the immediate vicinity are associated with unhealthy food consumption among Brazilian adolescents. Prev Med, 88, 73–79. https://doi.org/10.1016/j.ypmed.2016.03.026
Best, C., Neufingerl, N., van Geel, L., van den Briel, T., & Osendarp, S. (2010). The Nutritional Status of School-Aged Children: Why Should We Care? Food and Nutrition Bulletin, 31(3), 400–417. https://doi.org/10.1177/156482651003100303
Bonomo, T., & Schanzenbach, D. W. (2024). Trends in the school lunch program: Changes in selection, nutrition & health. Food Policy, 124, 102608. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2024.102608
Briefel, R. R., Wilson, A., & Gleason, P. M. (2009). Consumption of low-nutrient, energy-dense foods and beverages at school, home, and other locations among school lunch participants and nonparticipants. J Am Diet Assoc, 109(2 Suppl), S79–90. https://doi.org/10.1016/j.jada.2008.10.064
Brown, C. L., Halvorson, E. E., Cohen, G. M., Lazorick, S., & Skelton, J. A. (2015). Addressing Childhood Obesity: Opportunities for Prevention. Pediatr Clin North Am, 62(5), 1241–1261. https://doi.org/10.1016/j.pcl.2015.05.013
Chriqui, J. F., Lin, W., Leider, J., Shang, C., & Perna, F. M. (2020). The harmonizing effect of Smart Snacks on the association between state snack laws and high school students' fruit and vegetable consumption, United States-2005-2017. Prev Med, 139, 106093. https://doi.org/10.1016/j.ypmed.2020.106093
Cochran, W. G. (1977). Sampling Techniques (3, Ed.). John Wiley & Sons.
Cohen, J. F. W., Rimm, E. B., Bryn Austin, S., Hyatt, R. R., Kraak, V. I., & Economos, C. D. (2014). A Food Service Intervention Improves Whole Grain Access at Lunch in Rural Elementary Schools. Journal of School Health, 84(3), 212–219. https://doi.org/https://doi.org/10.1111/josh.12133
da Costa Peres, C. M., Gardone, D. S., Costa, B. V. d. L., Duarte, C. K., Pessoa, M. C., & Mendes, L. L. (2020). Retail food environment around schools and overweight: a systematic review. Nutrition Reviews, 78(10), 841–856. https://doi.org/10.1093/nutrit/nuz110
Datar, A., & Nicosia, N. (2017). The Effect of State Competitive Food and Beverage Regulations on Childhood Overweight and Obesity. Journal of Adolescent Health, 60(5), 520–527. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.jadohealth.2016.09.003
de Assis, M. M., Gratão, L. H. A., da Silva, T. P. R., Cordeiro, N. G., do Carmo, A. S., de Freitas Cunha, C., de Oliveira, T., Rocha, L. L., & Mendes, L. L. (2022). School environment and obesity in adolescents from a Brazilian metropolis: cross-sectional study. BMC Public Health, 22(1), 1229. https://doi.org/10.1186/s12889-022-13592-0
Domitrovich, C. E., Bradshaw, C. P., Poduska, J. M., Hoagwood, K., Buckley, J. A., Olin, S., Romanelli, L. H., Leaf, P. J., Greenberg, M. T., & Ialongo, N. S. (2008). Maximizing the Implementation Quality of Evidence-Based Preventive Interventions in Schools: A Conceptual Framework. Adv Sch Ment Health Promot, 1(3), 6–28. https://doi.org/10.1080/1754730x.2008.9715730
Driessen, C. E., Cameron, A. J., Thornton, L. E., Lai, S. K., & Barnett, L. M. (2014). Effect of changes to the school food environment on eating behaviours and/or body weight in children: a systematic review. Obesity Reviews, 15(12), 968–982. https://doi.org/https://doi.org/10.1111/obr.12224
Filgueiras, M. S., Pessoa, M. C., Bressan, J., Fogal Vegi, A. S., do Carmo, A. S., Albuquerque, F. M., Gardone, D. S., & Novaes, J. F. (2023). Characteristics of the obesogenic environment around schools are associated with body fat and low-grade inflammation in Brazilian
children. Public Health Nutr, 26(11), 2407–2417. https://doi.org/10.1017/s1368980023001696
Flure, L., Pflugh Prescott, M., Ajie, W., Allison, T., & McCaffrey, J. (2021). Training Preferences of School Food Service Staff Vary by Role in the School Nutrition Program. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(1), 50. https://www.mdpi.com/1660-4601/18/1/50
Food and Agriculture Organization of the United Nations. (2019). School Food and Nutrition Framework https://www.fao.org/3/ca4091en/CA4091EN.pdf
França, F. C. O. d., Andrade, I. d. S., Zandonadi, R. P., Sávio, K. E., & Akutsu, R. d. C. C. d. A. (2022). Food Environment around Schools: A Systematic Scope Review. Nutrients, 14(23), 5090. https://www.mdpi.com/2072-6643/14/23/5090
Gonçalves, V. S. S., Figueiredo, A., Silva, S. A., Silva, S. U., Ronca, D. B., Dutra, E. S., & Carvalho, K. M. B. (2021). The food environment in schools and their immediate vicinities associated with excess weight in adolescence: A systematic review and meta-analysis. Health Place, 71, 102664. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2021.102664
Grigsby-Duffy, L., Brooks, R., Boelsen-Robinson, T., Blake, M. R., Backholer, K., Palermo, C., & Peeters, A. (2022). The impact of primary school nutrition policy on the school food environment: a systematic review. Health Promot Int, 37(5). https://doi.org/10.1093/heapro/daac084
Kreft Ita GG. (1996). Are multilevel techniques necessary? An overview, including simulation studies. Unpublished manuscript, California State University, Los Angeles.
Lebel, A., Morin, P., Robitaille, É., Lalonde, B., Florina Fratu, R., & Bisset, S. (2016). Sugar Sweetened Beverage Consumption among Primary School Students: Influence of the Schools’ Vicinity. Journal of Environmental and Public Health, 2016(1), https://doi.org/https://doi.org/10.1155/2016/1416384
Lehmann, F., Varnaccia, G., Zeiher, J., Lange, C., & Jordan, S. (2020). Influencing factors of obesity in school-age children and adolescents - A systematic review of the literature in the context of obesity monitoring. J Health Monit, 5(Suppl 2), 2–23. https://doi.org/10.25646/6729
Medeiros, G. C. B. S. d., Azevedo, K. P. M. d., Garcia, D., Oliveira Segundo, V. H., Mata, Á. N. d. S., Fernandes, A. K. P., Santos, R. P. d., Trindade, D. D. B. d. B., Moreno, I. M., Guillén Martínez, D., & Piuvezam, G. (2022). Effect of School-Based Food and Nutrition Education Interventions on the Food Consumption of Adolescents: A Systematic Review and Meta-Analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(17), 10522. https://www.mdpi.com/1660-4601/19/17/10522
Micha, R., Karageorgou, D., Bakogianni, I., Trichia, E., Whitsel, L. P., Story, M., Peñalvo, J. L., & Mozaffarian, D. (2018). Effectiveness of school food environment policies on children's dietary behaviors: A systematic review and meta-analysis. PLoS One, 13(3), e0194555. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0194555
Millimet, D. L., Tchernis, R., & Husain, M. (2010). School Nutrition Programs and the Incidence of Childhood Obesity. The Journal of Human Resources, 45(3), 640–654. http://www.jstor.org/stable/25703471
Nonboonyawat, T., Pusanasuwannasri, W., Chanrat, N., Wongthanavimok, N., Tubngern, D., Panutrakul, P., Mungthin, M., Nivesvivat, T., Hatthachote, P., Rangsin, R., & Piyaraj, P. (2019). Prevalence and associates of obesity and overweight among school-age children
in a rural community of Thailand. Korean J Pediatr, 62(5), 179–186. https://doi.org/10.3345/kjp.2018.06499
Park, S., Choi, B. Y., Wang, Y., Colantuoni, E., & Gittelsohn, J. (2013). School and neighborhood nutrition environment and their association with students' nutrition behaviors and weight status in Seoul, South Korea. J Adolesc Health, 53(5), 655–662. https://doi.org/10.1016/j.jadohealth.2013.06.002
Pineda, E., Bascunan, J., & Sassi, F. (2021). Improving the school food environment for the prevention of childhood obesity: What works and what doesn't. Obes Rev, 22(2). https://doi.org/10.1111/obr.13176
Singh, A., Park, A., & Dercon, S. (2014). School Meals as a Safety Net: An Evaluation of the Midday Meal Scheme in India. Economic Development and Cultural Change, 62(2), 275–306. https://doi.org/10.1086/674097
Swinburn, B. A., Kraak, V. I., Allender, S., Atkins, V. J., Baker, P. I., Bogard, J. R., Brinsden, H., Calvillo, A., De Schutter, O., Devarajan, R., Ezzati, M., Friel, S., Goenka, S., Hammond, R. A., Hastings, G., Hawkes, C., Herrero, M., Hovmand, P. S., Howden, M., Jaacks, L. M., Kapetanaki, A. B., Kasman, M., Kuhnlein, H. V., Kumanyika, S. K., Larijani, B., Lobstein, T., Long, M. W., Matsudo, V. K. R., Mills, S. D. H., Morgan, G., Morshed, A., Nece, P. M., Pan, A., Patterson, D. W., Sacks, G., Shekar, M., Simmons, G. L., Smit, W., Tootee, A., Vandevijvere, S., Waterlander, W. E., Wolfenden, L., & Dietz, W. H. (2019). The Global Syndemic of Obesity, Undernutrition, and Climate Change: The Lancet Commission report. The Lancet, 393(10173), 791–846. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(18)32822-8
Swinburn, B., Egger, G., & Raza, F. (1999). Dissecting obesogenic environments: the development and application of a framework for identifying and prioritizing environmental interventions for obesity. Prev Med, 29(6 Pt 1), 563–570. https://doi.org/10.1006/pmed.1999.0585
Swinburn, B., Sacks, G., Vandevijvere, S., Kumanyika, S., Lobstein, T., Neal, B., Barquera, S., Friel, S., Hawkes, C., Kelly, B., L'Abbé, M., Lee, A., Ma, J., Macmullan, J., Mohan, S., Monteiro, C., Rayner, M., Sanders, D., Snowdon, W., & Walker, C. (2013). INFORMAS (International Network for Food and Obesity/non-communicable diseases Research, Monitoring and Action Support): overview and key principles. Obes Rev, 14 Suppl 1, 1–12. https://doi.org/10.1111/obr.12087
W. Kongnoo, J. Loysongkroa, S. Chotivichien, N. Viriyautsahakul, & N. Saiwongse. (2014). Public Policy for Quality School Lunch Development in Thailand. International Scholarly and Scientific Research & Innovation, 8(9).
Williams, J., Scarborough, P., Matthews, A., Cowburn, G., Foster, C., Roberts, N., & Rayner, M. (2014). A systematic review of the influence of the retail food environment around schools on obesity-related outcomes. Obes Rev, 15(5), 359–374. https://doi.org/10.1111/obr.12142
World Health Organization. (2020). WHO guidelines on physical activity and sedentary behaviour. World Health Organization. https://www.who.int/publications/i/item/9789240015128
World Health Organization. (2021). Implementing school food and nutrition policies: a review of contextual factors. World Health Organization. https://apps.who.int/iris/rest/bitstreams/1369800/retrie
ดาวน์โหลด
เผยแพร่แล้ว
รูปแบบการอ้างอิง
ฉบับ
ประเภทบทความ
สัญญาอนุญาต
ลิขสิทธิ์ (c) 2025 วารสารการส่งเสริมสุขภาพและอนามัยสิ่งแวดล้อม ศูนย์อนามัยที 8 อุดรธานี
อนุญาตภายใต้เงื่อนไข Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
